دروازهها یکی از ارکان اصلی برای امینت شهر از گذشتههای دور بوده که ممکن است امروز دیگر شاهد آنها نباشیم یا شکل و شمایلشان تغییر کرده باشد. در قدیم راه دسترسی به شهرهای مختلف تنها از طریق همین دروازهها بود که در نهایت توسط برخی از مامورین حفاظت میشد. این مکان هم برای عبور و مرور مردم و هم مصارف تجاری استفاده میشد. در این مطلب میخواهیم با دروازههای موجود در تهران و تاریخشان آشنا شویم.
تهران، زادهای از قلب ری
در گذشته، تهرانی با این عظمت وجود نداشت. شهری که اکنون پایتخت ایران است، جزء یکی از قریهها در روستایی به نام قصران قرار داشت که از طریق دروازه شمالی ری یا راگا، به آن میرسیدند. تا سالهای آخر سلسله ساسانیان، تهران، همینقدر کوچک و در مواقعی ناشناخته بود.
در قرن دهم هجری که شاهطهماسب صفوی روی کار آمده بود، عملیات ساخت حصار در اطراف تهران آغاز شد. از همین دوران بود که پیشرفت این منطقه آغاز و کمکم به شهری بزرگ و در نهایت پایتخت ایران تبدیل شد.
شروع گسترش حصارها و دروازهها در دوران صفوی
در دوران صفوی و در سال ۹۴۴ بود که شاهطهماسب اول برای اولینبار وارد تهران شد؛ اما در این بازدید علاقه چندانی به گسترش تهران نشان نداد. ۱۷ سال بعد از اولین ورود زمانی که برای بار دوم وارد این منطقه شد، دستور داد که حصاری را در اطراف آن ایجاد کند و این شروعی برای داستان پرفرازونشیب این قریه شد.
حصاری که در دوران صفوی ایجاد شد، دارای ۴ دروازه و ۱۱۴ برج بود. این تعداد بر اساس سورههای قرآن انتخاب شده بود. ویژگی جالب برجها دفن کردن یک سوره از قرآن در زیر هرکدام از آنها بود.
با اتمام حصارکشی، تهران که قبلا یک قریه ناامن بوده، به منطقه مناسبی برای تجارت تبدیل شد؛ بنابراین بقیه حاکمان (شاه اسماعیل دوم، شاه محمد خدابنده، شاهعباس اول، شاه صفی، شاهعباس دوم، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین) نیز سازههایی را به آن اضافه کردند. در این میان میتوانیم به حمام، بازار و مدرسه اشاره کنیم که قدرت این منطقه را بیشتر از قبل کرد.
حکومت کوتاهمدت کریمخان زند
به پایان رسیدن حکومت صفویه، با روی کار آمدن کریمخان زند همراه بود. طایفه قاجار که در نزدیکی تهران ناامنیهایی را ایجاد کرده بودند، کریمخان را مجبور به ایجاد تغییرات در محل اقامتش تهران کرد. اولین کاری که این پادشاه انجام داد، ساخت یک دیوان خانه سلطنتی بود که امروز آن را با نام کاخ گلستان میشناسیم. کریمخان در زمان حکومت خود در تهران اقدام خاص دیگری برای دروازهها و حصارها نکرد و در نهایت آن را به قاجاریان تحویل داد.
آغاز حکومت قاجاریان در تهران و اضافهشدن ۳ دروازه
پس از پایان حکومت کریمخان، آقا محمد خان در صدد تصرف تهران برآمد. تقریبا ۷ سال طول کشید تا این منطقه را از آن خود کرده و از همین زمان بود که آن را بهعنوان پایتخت ایران اعلام کرد. اما زمان تاجگذاری او در سال ۱۲۰۹ و ۹ سال پس از تصرف و زمانی که توانست تمام رقبایش را حذف کند، اتفاق افتاد. با اینهمه تلاش، تنها ۳ سال توانست بر این شهر حکومت کند و پس از مرگش، فتحعلیشاه روی کار آمد.
فتحعلی توانست با خیال راحت تهران را توسعه بخشد. حصارهای باقیمانده از دوران طهماسب، دیگر مناسب این منطقه نبودند چرا که ساختوسازهای متعدد، مساحت تهران را به ۸ کیلومترمربع رسانده بود. اینجا بود که دو دروازه دیگر نیز به قبلیها اضافه شد و در نهایت تعدادشان به ۶ عدد رسید. پادشاه بعدی قاجار یعنی، محمدشاه نیز دروازه محمدیه یا پاقاپوق را به آنها اضافه کرد.
ناصرالدینشاه قاجار و حصار ناصری
زمانی که ناصرالدینشاه قاجار حاکم تهران شد، تحولات اساسی را در این منطقه ایجاد کرد. ارگ سلطنتی تعمیر شد و بسیاری از کوچههای تهران از حالت خاکی به مکانی مناسب برای ورود کالسکهها تبدیل شدند. تعداد زیادی بناهای جدید نیز به این شهر اضافه شد.
حصار ناصری که بهصورت یک هشت ضلعی در اطراف تهران قرار گرفته بود، در این دوران مهمترین اقدام پادشاه بود که تقریبا ۱۲ دروازه را در خود جایداده بود. جدول زیر نام، مکان و کاربرد این دروازهها را به شما نشان داده است:
نام دروازه | مکان و کاربرد |
دولت | شمال – ورود به ارگ سلطنتی |
شمیران | شمال شرقی – نزدیک به باغ نگارستان |
دوشان تپه | شرق – رساندن شاه به باغات دوشان تپه |
دولاب | شرق – مشرف به زمینهای کشاورزی و باغات – محل ورود محصولات کشاورزی |
خراسان | جنوب شرقی – مسیر رسیدن به مشهد و خرسان |
شاه عبدالعظیم | جنوب – مسیر رسیدن به اصفهان |
غار | غرب – ورود به بازار و کاروانسرا |
خانیآباد | جنوب – مسیر رسیدن به روستای خانیآباد |
گمرک | غرب – محل ورود کاروانهای تجاری و دریافت حق گمرکی |
قزوین | غرب – مسیر رسیدن به قزوین |
باغ شاه | مسیر رسیدن به باغ شاه – محل عبور شاهان قاجار و هیئت خارجی |
یوسفآباد یا بهجتآباد | محل سرکشی شاه به اراضی بهجتآباد |
گذری به مهمترین دروازههای تهران
اکنون میدانیم که در کدام دوره و حکومت پادشاهی، چند دروازه احداث شده است. البته امروز این دروازهها کاربرد قدیم را ندارند، چرا که وسعت تهران بیشتر از قبل شده است. در ادامه با جزئیات برخی از دروازهها آشنا میشویم:
شاه عبدالعظیم، پرترددترین دروازه جنوبی
در انتهای یک بازار بزرگ، دروازهای در حصار صفوی واقع شد که نام شاه عبدالعظیم را به خود اختصاص داده بود. این بخش درست در میدان شوش امروزی واقع شده و برای رسیدن از تهران به شهرری، قم و در نهایت اصفهان از آن استفاده میشد. این دروازه در دو سمت خود طاق نمایی دوطبقه داشت که با وجود سه تاج کنگرهدار و ۶ مناره، ظاهرش را کامل کرده بود. ازآنجاییکه بزرگترین دروازه حصار صفوی محسوب میشد، مراسم رژه سربازان نیز از این قسمت انجام میشد. صنایعدستی، بسیار زیادی در اطراف شاه عبدالعظیم وجود داشت که از جمله آن میتوانیم به کاشیکاری و آجرپزی اشاره کنیم.
دروازه شمیران، در امتداد دروازه قبلی
در امتداد دروازه قدیمی تهران شمیران وجود داشت که اکنون به میدان ابنسینا تبدیل شده است. معماری برجسته مهمترین ویژگی این دروازه بود. ۴ مناره در قسمت خارجی و ۲ مناره در بخش داخلی آن قرار داشت و در بخش سر در آن نیز تاجی بهصورت کنگرهای دیده میشد. در نزدیکی این دروازه یک قصر قاجاری ساخته شده بود. همچنین باغ نگارستان و ساختمان قراول خانه نیز یکی دیگر از اماکن نزدیک آن بود.
دروازه دولت، زیباترین دروازه تهران
این دروازه در ابتدای خیابان دولت تأسیس شده بود و مسیری مستقیم به ارگ سلطنتی را پیش پای افراد قرار میداد. زیباییهای این دروازه شامل کاشیکاری و تصاویر ثبت شده از جنگ رستم و سهراب بود و در قسمت بالای آن نیز یک تاج کنگرهدار قرار داشت. طاقنما در این دروازه سه طبقه بود و در قسمت خارجی آن نیز دو مناره و در بخش داخلی ۴ مناره قرار داشت. این دروازه همان مسیری است که مظفرالدین شاه برای تاجگذاری از آن عبور کرد و اکنون در تقاطع خیابان انقلاب و سعدی قرار گرفته است.
دروازه خراسان، مسیری برای زائران
در بخش جنوب شرقی حصار ناصری، دروازهای شبیه به شاه عبدالعظیم قرار گرفت که ۶ مناره و یک دهانه ورودی بزرگ داشت. این مسیر با کاشیکاری تزئین شده بود و سه تاج کنگرهدار نیز در قسمت جلویی آن به چشم قرار داشت. این دروازه اکنون به طور کامل تخریب شده و به میدان خراسان تبدیل شده است.
دولاب، سادهترین دروازه تهران
در حصار ناصری، لقب سادهترین دروازه، به دولاب میرسد. این دروازه تنها دو مناره در دو طرف خود داشت که ورودی محصولات کشاورزی و تأمین خوراک مردم از طریق آن انجام میشد. محصولات مختلف، زمینهای کشاورزی و باغهای تهران از این دروازه وارد تهران میشدند. همچنین در نزدیکی بازارچه نایب السطنه و چاله میدان، قرار داشت و مسیر راحتی به این مکان بود. این دروازه نیز در راستای دروازه قبلی تهران ایجاد شده بود و تنها مکان آن عوض شده بود. در اطراف این دروازه پر از سربازخانه و مزرعه بود. همچنین دارالطباعه نیز که اولین چاپخانه در تهران بود نیز در اطراف آن قرار گرفته بود.
سیزدهم، دروازه مربوط بهقطار شهری و دوازدهم، دروازهای برای رفع نحسی
در جنوب دارالخلافه و نزدیکی شاه عبدالعظیم، دروازه سیزدهم واقع شد که البته ایستگاهی برای مسافران این قطار هم بود. قطارهایی که از این مسیر رد میشدند، به شهرری میرفتند. همچنین در کنار آن یک اتاق برای انتظار شاه در نظر گرفته شده بود.
گروهی این دروازه را جزء دروازههای تهران حساب میکردند. به همین دلیل پس از مدتی به دلیل ۱۳ عدد شدن تعداد دروازهها عدهای درخواست ایجاد یک دروازه دیگر از شاه کردند. چرا که بر این باور بودند که این عدد نحس است؛ بنابراین دروازه ۱۲ نیز در میان آنها قرار گرفت و تعداد کل آنها به ۱۴ رسید.
سخن پایانی
با وجود اینهمه دروازه، اکنون تنها نامی از آنها بهجایمانده است. بسیاری از این دروازهها جای خود را به میادین دادهاند، عدهای نیز نامشان عوض شده و بهعنوان بناهای دیدنی در شهر تهران قرار گرفتهاند. کافی است به مکان مربوط به هرکدام از این دروازهها بروید، چشمان خود را ببندید و عبور و مرور مردم و کاروانها را در این مکانها در ذهنتان تداعی کنید. برای رفتن به منطقه مربوط به دروازهها میتوانید از سرویس درخواست خودروی اسنپ استفاده کنید. شما چه تاریخی از این دروازهها شنیدهاید؟ آن را با ما به اشتراک بگذارید.
دیدگاهتان را بنویسید