فهرست مطالب
برج گنبد کاووس یکی از سازه‌های با قدمت و مهم ایران به حساب می‌آید. این برج اثری متفاوت از مهندسان ایرانی است که در استان گلستان با ۷۲ متر ارتفاع بر زمین نشسته و اجازه داده تا نام بلندترین برج آجری در جهان را به او بدهند. این برج به دستور مستقیم قابوس ابن وشمگیر طراحی و ساخته شده و ۱۵ دهمین اثری از ایران بوده که نام خود را با افتخار در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت کرده‌است. برج گنبد کاووس دقیقاً بین خیابان جمهوری و خیابان قابوس واقع شده و شما می‌توانید به راحتی با اتوبوس یا تاکسی خود را به آن برسانید. گنبد قابوس گذشته پرفراز و نشیبی دارد که در ادامه با هم آن را مرور خواهیم‌کرد.
تاریخچه و سرگذشت گنبد کاووس یا قابوس
قدمت گنبد قابوس یا گنبد کاووس با ۷۲ متر ارتفاع، به قرن چهارم هجری و دوره آل زیار بر می‌گردد. ساخت آن در زمان حکومت و پادشاهی “شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر” بوده‌است. کتیبه‌های آجری با خط کوفی دورتادور بنا نصب شده‌اند که گواه ساخت این بنا در سال ۳۸۵ هجری شمسی یا ۳۹۷ هجری قمری هستند. این بنا در حومه شهر جرجان یا همان گنبد کاووس کنونی ساخته شده و هنوز با تمام بی‌مهری‌ها قامت خود را خم نکرده‌است. متاسفانه قسمت‌هایی از این برج مانند سردر ورودی، پایه بنا و برخی خروجی‌های آجری و غیره به مرور زمان به دلیل تابش آفتاب، باد، باران و بی‌توجهی، صدمه دیده و خراب شده‌اند.
تابش آفتاب سبب شده که رنگ سرخ آجرهای این برج تغییر پیدا کند و البته فرسوده شوند. همچنین حفره‌های متعددی به عمق ۲ متر تا دو و نیم متر در کنار کنده شدن آجرها توسط بازدیدکنندگان، موجبات خرابی بیش از اندازه برج را فراهم کرده‌است. روس‌ها نیز در اطراف ورودی و پایه‌های گنبد به دنبال گنج، زمین را حفر کردند و قسمت‌هایی از آن را نیز به واسطه اصابت کردن گلوله توپ‌های روسی به شدت تخریب کردند. بوضوح می‌توان دید که از ارتفاع این برج به واسطه شلیک توپ، ۲ الی ۳ متر بطور کامل تخریب شده است. البته در سال‌های ۱۳۰۴، ۱۳۰۹ تا ۱۳۴۱ این برج بارها و بارها مرمت شد.
· معماری و مصالح برج گنبد کاووس
مرحوم پیرنیا دستبندی معماری برج گنبد کاووس را بین شیوه خراسانی و رازی معرفی کرد و در واقع آن را به ابتدای دوران معماری شیوه رازی ربط داد. این بنا از ملات ساروج و آجر ساخته شده است که ویژگی‌های بارز شیوه معماری رازی بوده. در این شیوه، از آجر به بهترین شکل و با بهترین کیفیت استفاده می‌شود. البته در شیوه معماری خراسانی نیز استفاده از آجر خصوصا برای ساختن مساجد شبستانی، قوس‌های بیضی یا تخم مرغی و مساجد چهل ستونی استفاده می‌شده‌است. نوآوری به‌کار رفته در ساخت این بنا، در بناهای مذهبی آسیای مرکزی، ایران و آناتولی نیز بعد از آن به راحتی قابل مشاهده بوده‌است. فرم بنا یک استوانه است که به مرور زمان و بواسطه فرسایش و دلایل دیگر باریک شده.
در انتهای برج نیز شما یک گنبد بسیار زیبا را مشاهده می‌کنید. پلان برج گنبد کاووس از جمله ویژگی‌های خاص آن است که سبب شده نسبت به بناهای مشابه کاملا متفاوت باشد. طرح اصلی آن بر اساس یک ستاره ۱۰ پر طراحی شده که نشان از قدرت و توسعه علوم و ریاضیات، در جهان اسلام دارد. البته لازم به کر است که نشان‌دهنده هوش سرشار معماران در هزاره اول بعد از میلاد نیز بوده‌است. بد نیست بدانید که در گذشته داربست و امکانات امروزی وجود نداشته و به همین دلیل برای طی کردن مسیر تا انتهای برج، خاک‌ها را متراکم میکردند و به صورت پله پله و مارپیچ به دور نما میساختند. با این کار دسترسی به بالای سازه به راحتی انجام می‌شد و در انتها نیز خاک‌ها در اطراف برج پخش می‌شدند.
قسمت‌های مختلف برج گنبد کاووس
این برج خوش قد و بالا از قسمت‌های مختلفی مانند بدنه، گنبد مخروطی، پایبست یا پی، نورگیر، قسمت داخلی برج و فضای انعکاس صدا تشکیل شده‌است. پی یا پایبست برج گنبد کاووس کاملا آجری بوده و ۱۵ متر ارتفاع تقریبی دارد که در فضای داخلی به شکل سرداب دیده می‌شود. بدنه نیز فاصله میان پی تا قسمت زیر گنبد را پر کرده و کاملا گرد و مدور طراحی و اجرا شده. ارتفاع آن ۲۷ متر بوده و پلن اصلی آن شبیه به ستاره ۱۰ پر می‌باشد.
گنبد مخروطی با ارتفاع ۱۸ متر بدون واسطه بر روی بدنه گذاشته شده و پوسته بیرونی آن از آجرهای کفشکی پوشیده شده‌است. نورگیر بنا در رأس آن و در قسمت شرقی قرار گرفته که این روزنه، تنها بازشو این برج به حساب می‌آید. فضای داخلی آن ساده و بدون تزئینات است، اما اینگونه نشان می‌دهد که زمانی تمام سطح داخلی آن از گچ پوشیده بوده‌است. در بیرون از برج نیز یک محوطه کاملا گرد و دایره‌ای ساخته شده که اگر در مرکز این دایره بایستید و سخن بگویید، صدای شما به وضوح منعکس می‌شود.
· تزئینات برج گنبد کاووس
ساخت گنبد کاووس بیشتر براساس استحکام و ماندگاری آن انجام شده و به همین دلیل کمتر به وجه زیبایی و آراستگی آن توجه شده‌است. این برج ظاهری ساده دارد و درون آن هیچ تزیینات دیده نمی‌شود. کتیبه‌هایی با خط کوفی و همینطور مقرنس‌هایی که همگی از گچ ساخته شده‌اند، تنها تزیینات موجود در این برج به حساب می‌آیند.
سردر ورودی که در ضلع جنوبی این برج قرار گرفته، مجهز به یک مقرنس و طاق نیم‌گرد است که پژوهشگران معماری ایران این طاق را از اولین نمونه‌های هنر مقرنس کاری در دوران خود می‌دانند.
ضمن اینکه دور تا دور بنا نیز کتیبه‌هایی که با خط کوفی بر آن‌ها نگاشته شده، در قاب‌هایی مستطیلی شکل قرار گرفته‌اند که این کتیبه‌ها از قسمت بالای ورودی آغاز شده و درست مانند یک کمربند دور تا دور بنا را طی کرده‌اند. یکی از این کتیبه‌ها در ارتفاع ۸ متری برج و کتیبه دیگر درست زیر گنبد این برج قرار گرفته‌است. کتیبه‌ها ساده و بدون تزیینات بوده و نوشته‌های درج شده بر روی آن‌ها با آجر قرمز و بسیار ساده می‌باشند.
برج گنبد کاووس و کاربری آن
در اصل برج گنبد کاووس یک میل است که کاربری متفاوتی نسبت به سایر همنوعان خود دارد. برخی آن را محلی برای دفن قابوس بن وشمگیر و آرامگاه وی می‌دانند و برخی دیگر نیز بر این باورند که جسد پادشاه در یک تابوت شیشه‌ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه‌ای که در ضلع شرقی قرار دارد نیز برای این تابوت تعبیه شده. البته برخی از شواهد اینگونه نشان می‌دهند که احتمالاً این بنا یک رصدخانه بوده است. “سید اسماعیل جرجانی” در کتاب ذخیره خوارزمشاهی اینگونه بیان کرده که شخص منجمی تحت عنوان “کوشیار گیلانی” از خدمتگزاران امیر قابوس بوده‌است.
در نوشته‌های دیگر در کتاب فرهنگ و ادبیات فارسی نیز اینگونه آمده است که کوشیار گیلانی یک رصدخانه با نام خود بنا احداث کرده اما محل آن را پنهان نگه داشته‌است. کوشیار گیلانی یک منجم و ریاضیدان در پایان قرن ۴ و همینطور ابتدای قرن ۵ بوده. برخی از معماران و پژوهشگران نیز بر این باورند که بنای گنبد کاووس یک ستون کیهانی است که رازهای محور عالم در آن مخفی شده است. برخی دیگر نیز این برج را نشانی بر جاودانگی نام پادشاه می‌دانند. البته داستان‌ها و روایت‌های زیادی در مورد این برج وجود دارد که هرکدام صرفاً یک داستان و روایت هستند.
از افسانه تا واقعیت
داستان‌ها و روایت‌های متعددی در مورد این برج وجود دارد. برخی همانطور که در قسمت قبل اشاره کردیم بر این باورند که جسد پادشاه در یک تابوت بلورین و شیشه‌ای از سقف این برج آویزان بوده. البته در زمان گذشته و پیش از اسلام نیز رسم بوده که مردان بزرگ را به‌گونه‌ای دفن میکردند که دشمنان به آن‌ها دسترسی نداشته باشند.
برخی دیگر نیز معتقدند که در زیر این برج یک کانال وجود دارد که شما را به مرزهای روسیه می‌رساند.
در روایتی دیگر نیز وجود زینی زرین در نقطه نوک مخروط برج سبب شده بود که شخصی در ابتدای قرن ۱۴ شمسی برای دستیابی به آن زین عملی عجیب انجام دهد. وی با استفاده از ریسمان، تخته و چوب خود را به بالای مخروط برج رسانده بود اما در کمال تعجب می‌بیند که در این بالا چیزی وجود ندارد. روایت‌ها زیاد است و مرز واقعیت و افسانه به باریکی یک تار مو !
نکات مهم برای بازدید از میل راهنمای گنبد کاووس
بد نیست بدانید که در ایران باستان برای اینکه مسافران و در راه ماندگان مسیر خود را گم نکنند، برج‌های بلندی در مکان‌های مشخصی ساخته می‌شد که به آن‌ها مناره یا میل راهنما می‌گفتند. به عبارتی مناره یا میل به معنای محل برپایی آتش و نور است. این برج‌ها در کنار مسیرهای مشخص و در شهرها بنا می‌شدند و نشان دهنده بافت اصلی یک شهر نیز بودند. بناهایی مستقل اما ساده و بدون تزئینات. به طور معمول در قسمت تاج آن‌ها آتش برپا می‌شد تا در روزهای مه آلود و شب‌های تار مشخص کننده مسیر راه باشند. حالا اگر تصمیم به بازدید از این میل گرفتید، چند نکته مهم را به خاطر داشته باشید.
- شهر گنبد کاووس تابستان‌هایی به شدت شرجی و گرم دارد. به همین دلیل بهتر است در فصل‌های پاییز و همینطور اوایل بهار برای بازدید از این شهر بروید.
- نکته مهم این است که این برج در سه سال اخیر به صورت مداوم مرمت شده.
- در اطراف آن نیز یک پارک ملی به عنوان پارک قابوس طراحی و اجرا شده که محوطه این برج را زیباتر کرده‌است.
- در همین محوطه نیز شما به راحتی می‌توانید لباس‌های مردم ترکمن را پوشیده و عکاسی کنید.
- ضمنا بعد از بازدید از این گنبد زیبا نیز حتماً به موزه بی‌نظیر فرش شهر گنبد سر بزنید که فاصله اندکی با این بنا دارد.
برج گنبد کاووس را فراموش نکنید
برج گنبد کاووس را باید ببینید. این دیدن با نگاه کردن متفاوت است، حتی هیچ شباهتی به شنیدن هم ندارد. این برج، تاریخ پر فراز و نشیبی داشته و روایت‌های متعددی را می‌تواند از زندگی خود برای شما نقل کند. فقط کافیست با نگاهی متفاوت، برج را تماشا کنید.
سوالات متداول
برج گنبد کاووس مربوط به کدام دوره تاریخی است؟
برج گنبد کاووس متعلق به دوره آل زیار است و گذشته پر فراز و نشیبی دارد.
این برج در زمان کدام پادشاه طراحی و ساخته شده اشت؟
برج گنبد کاووس یا گنبد قابوس متعلق به دوران پادشاهی قابوس بن وشمگیر است.
برج گنبد کاووس در گذشته چه کاربردی داشته؟
روایت‌های متعددی وجود دارد که نقش‌های مختلفی را به این برج نسبت می‌دهد. اما به احتمال زیاد برج گنبد کاووس یک میل راهنما بوده است.
